نخست بايد دانست در انتخاب و اختيارات انسان، سه عامل مهم «وراثت»، «محيط» و «تلاش» خود شخص دخالت دارد. از اين رو :
1. آنچه به عنوان تساوي فكر و ذهن بدان اشاره شده، فرضي مقبول و مسلم نبوده، بلكه مي توان گفت دليل گوناگوني رفتارهاي اختياري انسان، در نامساوي بودن همين فكر و ذهن و كاركردهاي مختلف آن نهفته است.
2. نامساوي بودن انديشه و ذهن انسان ها و در نتيجه نمايان شدن كاركردهاي گوناگون از آن، بدان معنا نيست كه اساس آفرينش نيروي انديشه ورزي آنها، متفاوت است؛ بلكه با وجود يكي بودن شالوده و بدنه اصلي قوه تعقلي بشر، در همان حال در شاخ و برگ و حوزه هاي جزئي و ريزتر، خاستگاه جلوه هاي گوناگون رفتاري مي شود.
3. افزون بر متفاوت بودن استعدادها و ظرفيت هاي هوشي و حافظه و پديده هاي رواني اي از اين دست، كه خود داراي حكمتي معقول و منطقي بوده، پرداختن بدان پاسخ را به درازا مي انجامد، در گوناگوني رفتارهاي اختياري انسان، عوامل ديگري تأثيرگذار است كه به برخي از آنها اشاره مي شود:
الف. كارهاي اختياري انسان، معمولا فرآيند زير را طي مي كند: پديد آمدن تصوري از كار و نتيجه آن، تصديق اين كه كار مزبور، مقدمه اي براي دستيابي به نتيجه اي است و نيز تصديق فايده مترتب بر آن كار و پديد آمدن شوق به خير و كمال و فايده مترتب شونده بر كار مزبور در نفس، پديد آمدن شوق به خود آن كار در پرتو شوق قبلي و بالاخره پديد آمدن تصميم بر انجام كار در صورت فراهم بودن شرايط و نبودن موانع.
خلاصه آن كه، عامل اصلي و محرك واقعي براي انجام كار، شوق به فايده آن است كه بالعرض و مجازا، خود شوق، علت غايي ناميده مي شود. البته سپري شدن فرآيند ياد شده، در هر كار اختياري ضرورتي نداشته، علم و حب در اين راستا، كافي بوده و در فرض هايي مانند خوديابي و غفلت زدايي كه در بستر علم حضوري انجام مي گيرد، بيشتر نمايان است.
ب. چه در چشم انداز فرآيند تفصيلي نخست و چه در مدار حداقل فرآيند كارهاي اختياري انسان؛ يعني محور دوم، انسان، دست كم كارهاي اختيارهاي خود را در پرتو آگاهي هاي اكتسابي از يك سو و معيارهايي كه در حب ذات و خود دوستي براي خويش برگزيده است، انجام مي دهد، پيداست، كارهاي اختياري مزبور، با توجه به ماهيت دو محور ياد شده كه رهاورد تلاش و انتخاب خود اوست، جهت گيري هاي خاص خودش را خواهد داشت. در اين جهت گيري ها، عوامل بروني و دروني بسياري همواره بر انسان تأثيرگذار خواهند بود.
ج. فعل اختياري، معلول نفس بوده و نفس نيز بسته به نوع جهت دهي آن به وسيله اراده آزاد و مختار انسان، حالت انفعالي يا فعال خواهد داشت. هر چه نيروي مقاومت انسان در برابر عوامل تأثيرگذار بروني و دروني بيشتر باشد، در آن صورت، ميزان نظارت و تسلط او بر نفس خويش نيز بيشتر شده و مهار سامان دهي رفتارهاي اختياري در حوزه گسترده تري به دست انسان خواهد افتاد. از اين رو، هر چه انسان ظرفيت و توانمندي هاي نفس خود را از مراحل ضعيف به مراتب قوي تر بالا ببرد، نفس او بستر خيزش رفتارهاي عالي تري خواهد بود. در آموزه هاي اسلامي، نماد جهت دهي نفس، تنظيم رفتار با توجه به اهداف متعالي نفس شناسانده شده است.
رهروي در مسير جهت گيري هاي وحي نيز از جمله سفارش هاي صريح قرآن كريم در اين راستاست:
«ان هذا القرآن يهدي للتي هي اقوم» (اسراء، آيه 9).
«قد جاءكم من الله نور و كتاب مبين يهدي به الله من اتبع رضوانه سبل السلام و يخرجهم من الظلمات الي النور باذنه و يهديهم الي صراط مستقيم» (مائده، آيه 16)
از جمله آياتي هستند كه به اين حقيقت اشاره كرده اند. خلاصه آن كه گرچه اصل ويژگي اختيار، در همه انسان ها مشترك است ولي قلمرو كار كرد آن با عوامل گوناگوني پيوند خورده است كه بخش زيادي از آن نيز با به كارگيري اختيار انسان در عرصه جهت دهي به فعاليت هاي نفس، بستگي دارد.

برگرفته شده از:

http://eporsesh.com